“Giáo viên đã có định mức trực tiếp đứng lớp, nhưng để đứng được lớp thì phải có thời gian nghiên cứu, soạn giảng. Đối với giáo viên chủ nhiệm ngoài công việc trên còn phải nắm bắt từng học sinh để có sự quan tâm, thấu hiểu, giúp đỡ các em. Khác với các ngành khác làm 8 tiếng xong về nhà được nghỉ ngơi thì giáo viên ngoài giờ đứng lớp còn làm việc khác chiếm khá nhiều thời gian, chưa kể các công việc khác như chấm bài, ra đề kiểm tra định kỳ, học kỳ, làm điểm…- ông Ngai nói.

Nguyên nhân thứ hai theo ông Ngai, về đồng lương giáo viên hiện nay, so với trước đây dù có cải thiện và khá hơn nhưng so với điều kiện sinh hoạt, và trong thời buổi vật giá leo thang thì không đáp ứng được yêu cầu cuộc sống tối thiểu. Chính điều này buộc lòng nhiều giáo viên phải làm công việc ngoài giờ dạy. Nhiều giáo viên phụ giúp gia đình, buôn bán, trong đó có một bộ phận giáo viên dạy thêm.
 
“Nói tóm lại công việc thì nặng nề, nhiều việc mang tính hình thức nhưng đồng lương không đáp ứng được cuộc sống tối thiểu, dẫn tới hiện tượng một số giáo viên đặc biệt giáo viên mầm non, tiểu học- là hai bậc học đòi hỏi nhiều thời gian, công việc nhiều đã xin nghỉ việc hoặc chuyển nghề hoặc sang dạy các trường tư thục”- ông Ngai nêu.
 
Phải có tầm dự báo 10 năm
 
Nguyên hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, PGS.TS Nguyễn Kim Hồng, cho rằng Bộ GD-ĐT đã có thông tư quy định sĩ số học sinh trong mỗi lớp học, bậc học và các trường học nên hoàn toàn có thể lập kế hoạch tuyển dụng và sử dụng giáo viên.

Số học sinh phổ thông đến tuổi đến trường đã được dự báo trong tổng điều tra dân số và nhà ở (1979, 1989, 1999, 2009 và 2019), các sở giáo dục có thể lấy dữ liệu ở các Cục thống kê hoặc Tổng cục thống kê để xin số liệu dự báo và xây dựng các kế hoạch giáo dục về mặt cơ sở vật chất, học sinh, giáo viên. Trong đó lưu ý là người Việt thích sinh con vào các năm có các con giáp như Thìn, Hợi… nên số học sinh các năm này thường nhiều hơn các năm khác nên khi xây dựng kế hoạch thường phải tính mức bình quân trong nhiều năm để dự báo.
 
Theo ông Hồng, thực tế có thể phức tạp hơn vì các khu vực hải đảo, miền núi thường có sĩ số học sinh/lớp ít hơn nhiều so với quy định trong khi trong các đô thị lớn thì sĩ số học sinh /lớp vượt quá nhiều so với mức quy định. Đơn cử như một trường tiểu học học 2 buổi ngày ở Quận 7, TP.HCM có sĩ số trung bình là 50 em và như vậy là vượt quy định hơn 150%. Vì thế các nhà lập chính sách phải tính đến việc này.

Đối với giáo viên, ông Hồng cho rằng, giáo viên dạy trong các trường mầm non theo quy định hiện nay phải được đào tạo ở bậc đại học (nói nôm là mất 4 năm học), trong các khoa/trường sư phạm nên đến khi giáo viên bỏ dạy hoặc không dự báo đúng nhu cầu sử dụng giáo viên từ 5 năm trước thì không thể có giáo viên để dạy.

Nguyên hiệu trưởng Trường ĐH Sư phạm TP.HCM, cho rằng muốn không bị động trong sử dụng giáo viên thì các trường/phòng/sở phải xây dựng được kế hoạch sử dụng giáo viên trong khoảng 10 năm và điều chỉnh kế hoạch sử dụng giáo viên hàng năm (trong kế hoạch 10 năm). Các trường sư phạm phải được chủ động liên kết đào tạo với các địa phương theo yêu cầu của các địa phương.
 
Với đào tạo giáo viên nên đưa hình thức đào tạo giáo viên có trình độ thạc sỹ giáo dục (số này được tuyển từ những người có trình độ cử nhân có nguyện vọng hành nghề dạy học) được đào tạo trong khoảng 1,5 đến 2 năm.

Ông Nguyễn Văn Ngai, Nguyên Phó giám đốc Sở GD-ĐT TP.HCM cũng cho rằng hiện nay nơi sử dụng giáo viên là các cơ sở giáo dục và các khoa sư phạm của các trường sư phạm chưa có sự kết hợp chặt chẽ. Đúng ra nơi sử dụng phải dự báo được nhu cầu từng năm và ít nhất là trước 5 năm để đặt hàng trường sư phạm, tránh trường hợp thiếu vẫn thiếu mà thừa vẫn thừa. Những môn thừa giáo viên thì nguồn tuyển dồi dào, có những môn thiếu giáo viên thì không có nguồn tuyển.

Ông Ngai đề xuất, lãnh đạo nhà nước và lãnh đạo các ngành có liên quan cần có cuộc khảo sát, qua đó đánh giá đúng tính chất lao động đặc thù của nhà giáo ở các bậc học, cấp học để có sự điều chỉnh thích hợp về chế độ chính sách đối với nhà giáo, sao cho thu hút được người giỏi vào học ở các trường sư phạm, các trường có khoa sư phạm và giữ chân giáo viên (công lập) đang công tác trong các cơ sở giáo dục. Đặc biệt, quan tâm thúc đẩy và tạo điều kiện cho họ sống được bằng lương nhà giáo để họ an tâm và tập trung công sức, thời gian thích đáng cho công tác giáo dục, giảng dạy học sinh. 

Nghịch lý giảm hơn 48 nghìn giáo viên nhưng tăng 2,5 triệu học sinh

Về chất lượng tăng trưởng, hiện nay cả nước có 57 nhà xuất bản, trực thuộc 54 cơ quan chủ quản, trong đó có 15 nhà xuất bản hoạt động theo mô hình doanh nghiệp và 42 đơn vị sự nghiệp công lập. Tính đến hết ngày 31/12/2022, tổng số xuất bản phẩm nộp lưu chiểu là 38.029 xuất bản phẩm (tăng 15,42%) với 598.938.423 bản (tăng 49,5%). Tổng doanh thu toàn ngành đạt 3.994 tỷ đồng (tăng 33,3%). Năng lực sản xuất tính theo tỷ lệ xuất bản phẩm bình quân đầu người đạt 6,02 bản (tăng 47,3%). 

Ông Nguyên chia sẻ, một trong những tăng trưởng ấn tượng đó là tăng trưởng về xuất bản phẩm bình quân trên đầu người. Bởi từ năm 2012 ngành xuất bản đã đặt ra mục tiêu 6 xuất bản phẩm trên đầu người, mãi đến năm 2021 mới đạt tỉ lệ 4,7 xuất bản phẩm và đến năm 2022 mới thực hiện được mục tiêu này, khi đạt con số 6,02 xuất bản phẩm trên đầu người. 

Câu chuyện thứ hai ngành xuất bản đó chính là chất lượng sách, ông Nguyên cho biết, năm 2022 thể hiện không gian sáng tạo lớn hơn trong lĩnh vực xuất bản, khi có những đầu sách phát hành hàng trăm ngàn bản, thậm chí có đầu sách phát hành cả sách in và sách nói hơn 1,5 triệu bản. Xuất hiện những hình thức sách mới như sách nói, sách cẩm nang phát triển hơn và các nhà xuất bản đã cho ra đời những cuốn sách theo nhu cầu bạn đọc, đem đến thứ thị trường cần. 

Chất lượng về chuyển đổi số là câu chuyên thứ ba của ngành xuất bản. Ông Nguyên chia sẻ, chuyển đổi số giờ không phải là một lựa chọn nữa mà là sống còn của ngành. Nếu cách đây 2 năm các nhà xuất bản còn hờ hững về xuất bản điện tử, thì năm 2022  đã có 19/57 nhà xuất bản, chiếm 33,3% tổng số nhà xuất bản tham gia đăng ký xuất bản và phát hành điện tử (tăng 72,7%). Số lượng xuất bản điện tử đã nhiều hơn và doanh thu sách nói lên đến 100 tỉ là một con số ấn tượng. 

Ngoài ra, để đáp ứng nhu cầu chuyển đổi số, Bộ TT&TT cũng đã xây dựng nền tảng dùng chung trong lĩnh vực xuất bản, sắp tới sẽ phát triển mạng xã hội để kết nối các đơn vị xuất bản. Thời gian tới Bộ TT&TT tập trung lan toả các nền tảng và đưa ra các biện pháp để các nền tảng này không chỉ phát huy ở trên phương diện chuyển đổi số, mà còn tạo ra hiệu quả kinh tế. 

Cần xây dựng bộ công cụ đo đếm, đánh giá, xếp hạng trong lĩnh vực xuất bản

Phát biểu tại hội nghị, Thứ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Thanh Lâm đánh giá, ngành Xuất bản có quyền tự hào về những nỗ lực và thành quả đáng ghi nhận năm 2022, trong bối cảnh bị ảnh hưởng của đại dịch Covid và những bất ổn về tình hình chính trị thế giới.

Theo Thứ trưởng, trong năm 2023, việc đầu tiên của ngành là tập trung hoàn thiện thể chế, trong đó quan trọng là lập hồ sơ sửa đổi Luật Xuất bản. Bởi luật được ra đời từ năm 2012, còn bất cập và cần một khung pháp lý mới.

Tuy nhiên, Thứ trưởng cũng chia sẻ, ngành còn tiềm ẩn nhiều yếu tố chưa bền vững cần phải được giải quyết và đây là trách nhiệm chung của tất cả chứ không phải riêng của các nhà xuất bản. 

Đó là tỉ lệ sách giáo khoa và sách hỗ trợ cho người học còn chiếm tỉ lệ cao, lên tới hơn 50%, trong khi trên thế giới chỉ có 30%. Doanh thu, lợi nhuận và cả nộp ngân sách đều tăng cao, nhưng doanh thu sách giáo khoa, sách bài tập chiếm đến 2400 tỷ/4000 tỷ. Số nhà xuất bản có doanh thu trên 100 tỷ không quá 3 nhà; số doanh thu trên 50 tỷ cũng không quá 10 nhà, còn lại đều doanh thu trên dưới 10 tỷ, thậm chí có đơn vị doanh thu chưa đến 1 tỷ đồng. Nó cho thấy một mâu thuẫn rất lớn của ngành xuất bản là sản lượng tăng nhưng doanh thu không tăng, kéo theo đó là quy mô, năng lực, tiềm lực nhà xuất bản cũng không thể tăng.

Bên cạnh đó chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ cũng là bài toán quan trọng đặt ra cho ngành xuất bản hiện nay. Hiện xuất bản điện tử đã tăng lên 33%, nhưng có tới 70 nhà xuất bản chưa dùng phương thức này, trong khi đó là tất yếu để chuyển đổi số.

Thứ trưởng Nguyễn Thanh Lâm cho hay, bức tranh Vietnam Digital 2023 cho thấy cơ cấu dân số đã có sự thay đổi, người dùng bỏ ra đến 2h32 phút để lướt mạng xã hội, thế hệ trẻ (GenZ) bây giờ có hành vi nghe xem đọc cũng khác, nếu không có sự thay đổi sẽ rất khó để tiếp cận trong bối cảnh hiện nay. Và đây không chỉ là bài toán đặt ra cho những người làm xuất bản mà đặt ra cho cả các nhà quản lý.

Để giải quyết vấn đề này, Thứ trưởng cho rằng phải đổi mới quản lý bằng công nghệ, cụ thể cần xây dựng được một số bộ công cụ đo đếm, đánh giá, xếp hạng trong lĩnh vực xuất bản. Đi kèm với đó là kết hợp với truyền thông trên các nền tảng mạng xã hội, bởi ở nơi đó có hàng chục triệu người dùng. 

“Thay vì bắt mọi người thay đổi thói quen lên mạng để đọc sách, hãy mang sách lên mạng để họ đọc thay vì sử dụng vào những việc khác”, Thứ trưởng Nguyễn Thanh Lâm nhấn mạnh.

Một vấn đề nữa cần đặt ra với ngành xuất bản đó là bài toán về nguồn nhân lực, khi hiện ngành chưa đem lại doanh thu và lợi nhuận cao. Trong khi đó, với các nền tảng xuyên biên giới hiện nay, một cá nhân cũng tự xuất bản được, vì thế theo Thứ trưởng, nếu không dịch chuyển mô hình mới, đơn vị không nắm bắt sự thay đổi sẽ đặt ra thách thức lớn cho sự ổn định của ngành sau này.

Xây dựng văn hoá đọc là một đích đến của ngành xuất bản, mặc dù nó là một con đường xa vời, nhưng Thứ trưởng Nguyễn Thanh Lâm cho rằng, có thể đến một cách nhanh hơn đó là xây dựng các hành vi văn hoá gắn bó với sách. 

Chẳng hạn như làm sao thông qua công tác truyền thông, quản lý nhà nước để khuyến khích người đọc mua sách có bản quyền, làm sao để các nền tảng thương mại điện tử tham gia cam kết không bán các sách lậu. 

Một hành vi văn hoá theo Thứ trưởng rất quan trọng là tặng sách cho nhau, trước hết là từ lãnh đạo các cơ quan tổ chức, các địa phương. Hiện nay Bộ trưởng Bộ TT&TT đã quyết tâm xây dựng một văn hoá riêng của Bộ TT&TT đó là văn hoá tặng sách. Bộ trưởng đi đâu cũng tặng sách, là sản phẩm thuộc lĩnh vực quản lý nhà nước của ngành, nhưng cũng là một sản phẩm trọng tâm để kết nối đến với các tri thức, nhận thức mới. Văn hoá tặng sách này nếu được nhân rộng trong cả nước, địa phương nào cũng thực hiện sẽ truyền đi thông điệp về tầm quan trọng của tri thức, đây là điều vô cùng quan trọng. 

Cuối cùng Thứ trưởng Nguyễn Thanh Lâm chia sẻ, ngành xuất bản muốn đi xa phải đi cùng nhau. Ở một số nước ngành xuất bản là trung tâm của ngành công nghiệp nội dung số. Vì thế Thứ trưởng mong muốn ngành sẽ nhiều cuốn sách có giá trị, có các cuốn sách được chuyển thể thành phim truyền hình, hay kịch bản các trò chơi điện tử ăn khách sau này.

Bộ TT&TT tặng cờ thi đua cho các đơn vị và cá nhân xuất sắc ngành xuất bản, in và phát hành năm  2022 Cũng tại hội nghị, Bộ TT&TT đã tặng cờ thi đua của Bộ TT&TT, cùng bằng khen của Bộ trưởng Bộ TT&TT cho các đơn vị và cá nhân có thành tích xuất sắc trong lĩnh vực xuất bản, in và phát hành năm 2022. Theo đó, Bộ TT&TT đã công bố quyết định tặng cờ thi đua cho 11 đơn vị có thành tích xuất sắc trong lĩnh vực xuất bản, in và phát hành gồm: Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự Thật, Nhà xuất bản Quân Đội Nhân Dân, Nhà xuất bản Đại học Sư phạm TP.HCM, Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Công ty TNHH MTV Nhà xuất bản Trẻ, Công ty TNHH MTV Nhà xuất bản văn hoá Dân tộc, Công ty cổ phần in Cần Thơ, Công ty cổ phần in bao bì Đồng Tháp, Công ty cổ phần in Khatoco, Công ty TNHH MTV Lê Quang Lộc và Công ty cổ phần phát hành sách TP.HCM Fahasa. Tặng bằng khen của Bộ trưởng Bộ TT&TT cho 19 tập thể và 10 cá nhân xuất sắc trong lĩnh vực xuất bản, in và phát hành năm 2022.  Đồng thời, Bộ trưởng Bộ TT&TT cũng đánh giá cao việc TP.HCM tổ chức lễ hội đường sách năm 2022 và trao tặng bằng khen cho 3 tập thể và một cá nhân đã có thành tích xuất sắc gồm: Sở TT&TT TP.HCM, Công ty cổ phần văn hoá Phương Nam, Công ty cổ phần phát hành sách TP.HCM Fahasa và ông Lâm Đình Thắng, Giám đốc Sở TT&TT TP.HCM vì đã có thành tích xuất về công tác phát triển văn hoá đọc trong cộng đồng. Tại hội nghị, thay mặt Bộ trưởng, Thứ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Thanh Lâm đã trao tặng cờ thi đua và bằng khen cho các đơn vị và cá nhân xuất sắc của ngành xuất bản, in và phát hành năm 2022.