Lời tòa soạn: Không gian mạng dần dần không còn “ảo” nữa khi nhà nhà, người người đang dành rất nhiều thời gian cho mạng. Lẽ tất yếu, không gian mạng giờ không chỉ có lời hay ý đẹp, mà cũng đang bị ô nhiễm bởi tràn ngập những hành động bêu riếu, xúc phạm nhau, thậm chí cả ăn cắp, lừa đảo lẫn nhau…

Mọi thứ “lệch chuẩn” đó còn dễ dàng phát tán trên không gian mạng hơn bởi pháp luật và các công cụ quản lý còn chưa bao phủ được hết “cuộc sống” còn khá mới này.

Báo VietNamNet triển khai loạt bài "Dọn sạch không gian mạng" với mong muốn nêu ra thực trạng đau lòng về sự ô nhiễm của cuộc sống mạng, tìm ra nguyên nhân lý giải và nhất là gợi mở cách thức để quản lý cũng như kêu gọi mọi người chung tay xây dựng một không gian mạng sạch sẽ, văn minh và lành mạnh để mỗi chúng ta và con em mình đều được “sống đẹp” dù ở bất cứ đâu, trên mạng hay trong đời thật. 

Tiến sĩ Văn hoá - Du lịch Trịnh Lê Anh, MC, biên tập viên truyền hình.

Bàn về hiện tượng “tố”, “bóc phốt”, “dìm hàng” nhau trên không gian mạng hiện nay, Tiến sĩ Văn hoá - Du lịch Trịnh Lê Anh, MC, biên tập viên truyền hình đã có cuộc trò chuyện với báo VietNamNet.

PV: Những năm gần đây, mạng xã hội phát triển mạnh và phổ biến rộng khắp ở Việt Nam. Một hiện tượng gây chú ý trong thời gian qua là việc sử dụng mạng xã hội để chia sẻ những thông tin được cho là “sự thật” về một ai đó, gọi nôm na theo ngôn ngữ mạng là “bóc phốt”. Theo anh, đâu là lý do khiến người ta chọn cách thức giao tiếp này ngày càng nhiều?

TS. Trịnh Lê Anh: Mạng xã hội là một cái cây ăn quả. Nó không chỉ mang lại những trái ngọt. Khả năng hay cơ hội cung cấp thông tin nhanh, nhiều, ít rào cản, tương tác gần như không giới hạn, đa chiều là những ưu điểm nổi trội của kênh truyền tin này, lại chính là yếu tố dung dưỡng những hành vi giao tiếp kém văn minh.

Theo tôi, có 2 lý do cho hiện tượng này. Thứ nhất là do sự bế tắc (ở phương diện cá nhân) về cách xử lý khủng hoảng trong giao tiếp ngoài đời thực giữa người với người, người ta tìm đến mạng xã hội để tìm kiếm sự ủng hộ.

Rõ ràng, khi môi trường xã hội ngày một phức tạp, các cá nhân có thêm nhiều lựa chọn trong việc thể hiện mình trước công chúng thì những cách giao tiếp thông thường trước đây không còn đủ để giải quyết các vấn đề cá nhân, hoặc không còn được lựa chọn nữa.

Trong khi đó, nhiều người chưa nhận thức rõ về quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm trước pháp luật của bản thân, vừa không hiểu biết lại vừa “ngại”, hay “không yên tâm” vào vai trò điều chỉnh các hành vi của pháp luật, nên cảm thấy chỉ còn cách “loa làng” để giải quyết vấn đề của bản thân!

Nguyên nhân thứ 2 là việc “loa làng” thời nay không gì tiện lợi và “hiệu quả” bằng sử dụng mạng xã hội. Vừa không tốn sức đi rao “chiềng làng chiềng chạ”, ngồi một chỗ nói chuyện với cả thế giới là nét hấp dẫn đặc biệt của cách thức này.

Môi trường mạng xã hội là môi trường mang tính quốc tế. Nên cảm giác của các cá nhân là “tự do”, “không biên giới”, “muốn nói gì thì nói”, biên độ giao tiếp rất lớn mặc dù các nhà cung cấp dịch vụ mạng xã hội lớn đều có những tiêu chuẩn cộng đồng liên quan đến phát ngôn thù ghét hay công kích (hate speech), và các cá nhân sử dụng mạng xã hội đều có thể bị “xử lý” bởi những tiêu chuẩn đó.

Ở một diễn cảnh tự do như vậy, người ta dễ dàng bung toả năng lượng cả tốt lẫn xấu một cách thiếu cân nhắc. Nếu như ở ngoài đời thực, chúng ta phải kiềm chế rất nhiều những năng lượng xấu, thì trên môi trường mạng, người ta hoàn toàn được “thoát xác” trong giao tiếp, nhất là những người “không biết sợ” những “tiêu chuẩn cộng đồng”, nhiều phần trong đó là những quy phạm đạo đức xã hội được truyền lại từ lịch sử.

Tiến sĩ Trịnh Lê Anh: Nâng cao năng lực sử dụng mạng xã hội, công dân mạng Việt sẽ tự tẩy chay những hành vi ứng xử vô văn hóa, thiếu văn minh.

- Chúng ta đã hiểu lý do vì sao người ta chọn môi trường mạng để tung ra các thể loại tin đồn, bóc phốt, hăm doạ… cho dù nó không đúng sự thật. Là người của công chúng - những người thường xuyên phải đối mặt với dư luận, ứng xử của anh như thế nào về hiện tượng này?

Tôi cũng như bạn đều có đời sống số, một cách phổ quát. Tôi từng cân nhắc việc nêu một trường hợp “người xấu, việc xấu” mà chính mình trải nghiệm lên trang cá nhân, hi vọng với sự ảnh hưởng của mình và cộng đồng ủng hộ mình ít nhiều vấn đề sẽ được làm rõ và người xấu, việc xấu kia sẽ bị vạch trần. Song, tôi lại quyết định không làm vậy! Tôi đã tự trả lời ba câu hỏi dưới đây, vấn đề dường như đã được giải quyết:

- Còn cách nào giải quyết vấn đề mà không ảnh hưởng đến nhiều người không?

- Pháp luật quy định như thế nào về vấn đề? Quyền và nghĩa vụ, trách nhiệm của mình và của cả “người xấu” đó như thế nào?

- Việc tận dụng lợi thế “tạo dư luận” của mạng xã hội trong từng trường hợp cụ thể có phải con dao hai lưỡi? Vậy lựa chọn nào đồng nghĩa vơi chấp nhận rủi ro nào?

- Vậy, lên mạng “bóc phốt” theo anh là một cách nói lên sự thật nhanh chóng và rõ ràng nhất hay là một cách giao tiếp kém văn minh?   

Phải phân định lại như thế nào là “bóc phốt” và mục đích của việc đó! Ngay ở quy mô quốc gia, trong đấu tranh ngoại giao quốc tế vẫn có khái niệm “phát ngôn” hay “công bố sách trắng” để nói thẳng quan điểm của một bên với một hay nhiều bên khác trong giao tiếp quốc tế. Và điều đó là phù hợp nếu đảm báo các điều kiện liên quan về tư liệu, dẫn chứng và căn cứ.

Trở lại với các cá nhân, rất nhiều hiện tượng cụ thể về việc “bóc phốt” gần với công kích cá nhân, xâm phạm riêng tư và thông tin cá nhân, vi phạm quyền được bảo vệ trước pháp luật của mỗi cá nhân.

Tôi lấy làm tiếc vì văn hóa ứng xử, thái độ với công chúng và hành ngôn của một bộ phận người Việt chúng ta bây giờ. Truyền thống “học ăn học nói”, “uốn lưỡi trước khi nói”, tế nhị và tôn trọng tập thể không đủ để gây sức ép lại lối giao tiếp quá coi trọng “cái tôi” của mỗi người trong xã hội. Khi chỉ nghĩ đến cái tôi, thì dù bạn nhân danh cộng đồng, nó vẫn là hành vi thiếu văn hóa, nhất là ở một đất nước duy tình như Việt Nam ta.

Tôi cho rằng, những hành vi như nói xấu, bóc phốt, chửi bới, không tôn trọng sự riêng tư cá nhân… trên không gian mạng hiện nay thực chất là một dấu hiệu thiếu lành mạnh của giao tiếp xã hội và là một biểu hiện rất không ổn của nền văn hoá đại chúng.

- Vì sao anh cho rằng việc cái tôi cá nhân được “thượng tôn” lại đem đến những hành xử kém văn hóa, văn minh trên không gian mạng?

Sự hoà nhập về văn hoá, sự phát triển của công nghệ cùng các xu hướng toàn cầu đẩy cái tôi cá nhân của người Việt lên vị trí cao hơn bao giờ hết. Ở các quốc gia phương Tây, văn hoá cá nhân cũng được coi trọng, mỗi cá nhân phải chịu rất nhiều những ràng buộc về cách thể hiện nơi đông người, hoặc trên mạng xã hội.

Ở đó, những người lạ không nhìn chằm chằm vào nhau, đàn ông đi chung thang máy với phụ nữ cần hết sức “khép nép” tránh đụng chạm kẻo phiền lụy, người với người không đương nhiên hỏi vay tiền mặt hàng trăm triệu không giấy tờ pháp lý, việc phát ngôn về người khác có thể là bằng chứng chống lại chính người phát ngôn liên quan đến những điều pháp luật cấm trong giao tiếp xã hội. Như vậy, cá nhân đươc coi trọng, nhưng không tự do vô độ như nhiều người tưởng!

Còn ở Việt Nam, từ truyền thống đến hiện đại, từ làng đến nước, đạo đức điều chỉnh xã hội mạnh mẽ hơn cả pháp luật. Thời nay, điều này đã có dấu hiệu bị phá vỡ. Nhiều người không còn e ngại những đánh giá về mặt đạo đức nữa, dẫn đến tình trạng tự do thái quá trong phát ngôn.

Với sự tiếp tay của những tâm địa xấu hợp lực nơi bàn phím - những “anh hùng bàn phím” vô hình, vô danh, sự tự tin hay “sức mạnh” của những cá nhân đó lại càng lớn hơn. Các chế tài pháp lý lại chưa theo kịp để điều chỉnh những hành vi này, vốn được coi là những hành vi chưa nghiêm trọng trong môi trường giao tiếp thực, thì lại trở nên ngày một nghiêm trọng khi thể hiện ở môi trường mạng xã hội.

- Theo anh, chúng ta có thể làm gì để lấy lại sự lành mạnh cho môi trường không gian mạng?

Đây là bài toán rất khó cho một đất nước đang sính mạng xã hội như Việt Nam. Bởi vì chúng ta đang nhìn thấy ở nó quá nhiều lợi ích, mà chưa nhìn nhận một cách công bằng để thấy được những hệ luỵ, hạn chế của nó.

Tôi nghĩ đến giải pháp trước mắt và lâu dài. Với giải pháp trước mắt, chúng ta buộc phải trông chờ vào việc kiện toàn lại khung pháp lý và thực thi pháp lý ở Việt Nam liên quan đến việc phát ngôn trên mạng xã hội.

Nội luật của chúng ta đã có khung quy định cho vấn đề nhưng còn thiếu nhiều quy chế, quy định, hướng dẫn, bộ quy tắc ứng xử, chưa có hoặc chế tài chưa đủ mạnh hoặc chưa có lực lượng thực thi, xử lý các bên liên quan vi phạm.

Một điều đáng cân nhắc là về phía vĩ mô, Chính phủ cần làm việc mạnh mẽ hơn với các nền tảng mạng xã hội để “nhập gia phải tùy tục”, có sự tôn trọng tính đặc thù của Việt Nam. Nhiều nước trên thế giới như Trung Quốc, Đức, Úc đã có bài học về việc này và tư tưởng về địa phương hóa một phần các mạng xã hội cùng tính năng của nó cho phù hợp đã tỏ ra có căn cứ thực tiễn.

Sự phát triển của công nghệ với trí tuệ nhân tạo AI cũng sẽ góp phần giúp chúng ta hữu hiệu trong quá trình “nhặt sạn” phát ngôn không phù hợp trên mạng xã hội, nhưng tôi cho rằng việc này chưa thể đạt mức lý tưởng ở thời điểm hiện tại.

Về giải pháp dài hạn, theo tôi, việc tương tác trên mạng như thế nào tuỳ thuộc vào sự lựa chọn của chính mỗi cá nhân. Chúng ta phải tự nâng cao năng lực của mình trong việc sử dụng mạng xã hội, tự đi đến những quyết định cho việc chọn cái này mà không chọn cái kia. Và khi lựa chọn của chúng ta sáng suốt thì những cái xấu sẽ không còn “đất” để tồn tại nữa.

Bất cứ một nhóm xã hội nào đủ văn minh cũng sẽ tự đào thải những phát ngôn cuồng tín, những lời nói xằng bậy, những vu khống vô căn cứ. Chính người dùng mạng xã hội ở Việt Nam phải tự đào thải những cái xấu đó, không ai khác giúp được chính chúng ta cả.

Tôi cho rằng cốt lõi ở việc nâng cao năng lực sử dụng mạng xã hội, công dân mạng Việt sẽ tự tẩy chay những hành vi ứng xử vô văn hóa, thiếu văn minh.

Xin cảm ơn TS.Trịnh Lê Anh!

Nguyễn Thảo

Con tôi từng tự tử bất thành vì bị chế giễu trên mạng

Vào một buổi chiều, sau khi nhận được điện thoại cô giáo của con trai, tôi lao vào bệnh viện. Con tôi nằm đó dù đã tỉnh nhưng như một đứa trẻ vô hồn.

Jin Qu là một nhà thẩm định thời trang. Anh đánh giá các thương hiệu thời trang về giá cả, chất liệu, kiểu dáng trên mạng xã hội.

Người đàn ông 36 tuổi này cho biết, anh giúp người tiêu dùng đưa ra những quyết định sáng suốt khi mua quần áo. “Một số thương hiệu mới có sản phẩm chất lượng tốt, nhưng chưa ai từng nghe nói về họ. Một số thì bán với giá cao vì thuê người quảng cáo nổi tiếng. Một số khác lại cho rằng họ có những bộ trang phục thời trang nhất nhưng thực sự nó hợp thời trang cách đây 3 thập kỷ”.

Jin đã bỏ công việc biên tập viên tạp chí thời trang Yoho! trong suốt thời gian đại dịch hoành hành hồi năm ngoái và quyết định sẽ trở thành một người có ảnh hưởng trong giới thời trang. Anh nói rằng, đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy sự chấp nhận của công chúng đối với thương mại điện tử và tạo ra nhiều cơ hội cho người trẻ.

“Khi tìm kiếm các gợi ý về giày sneaker, người trẻ không còn tìm tới các phương tiện truyền thống nữa. Họ sẵn sàng xem các bài đăng của những người có ảnh hưởng”.

Jin là một trong nhiều người trẻ đang bỏ việc ở những công sở truyền thống để chuyển sang những ngành nghề mới được hỗ trợ bởi mạng xã hội và tiếp thị trực tuyến.

Jin Qu đã bỏ công việc biên tập viên tạp chí để trở thành một nhà thẩm định các hãng thời trang.

Hồi tháng 4, Bilibili – một nền tảng giống như YouTube – đã công bố một báo cáo về sự thay đổi xã hội sâu rộng này. Cuộc khảo sát được tiến hành với hơn 7.000 người trong độ tuổi từ 18 đến 35, phát hiện ra rằng 20% trong số đó đã chuyển sang các ngành nghề được tạo ra trong thời đại của 5G, của trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (big data).

Hiện tượng này đã sinh ra những nghề mới như KOL, huấn luyện viên game, youtuber, streamer… Mỗi người cung cấp một nội dung cần thiết cho một bộ phận người xem như mẹo chăm sóc thú cưng, cách điều khiển máy bay mô hình, cách sắp xếp tủ quần áo, hay nghề thẩm định khách sạn…

Ngoài ra, còn một số ngành nghề khác được cung cấp thông qua các nền tảng công nghệ như tài xế cho khách hàng say rượu, bạn đồng hành chạy bộ, người giúp việc gói hàng.

20% số người được hỏi cho biết họ đã thích nghi được với những nghề mới, 60% nói rằng họ muốn thử công việc mới nhưng chưa làm được. 80% cho biết, họ muốn thay đổi nghề nghiệp vì các công việc mới phù hợp với sở thích của họ. 40% chia sẻ rằng họ thích công việc tự do vì thích di chuyển.

Tuy nhiên, nhiều người vẫn lo lắng về sự lựa chọn nghề nghiệp mới của mình. 80% lo lắng sẽ không kiếm đủ tiền để trang trải chi phí sinh hoạt. Các nguyên nhân khác bao gồm: Tính chất công việc không ổn định, cơ chế bảo hộ lao động không đầy đủ.

Mặc dù kiếm được ít tiền hơn so với công việc trước đây của mình trong lĩnh vực truyền thông, nhưng Jin nói anh cảm thấy hài lòng hơn nhiều về những gì mình đang làm.

“Tôi có thể chọn chủ đề video của riêng mình, chẳng hạn như ‘cách mặc áo hoodie’. Nhà tài trợ của tôi là Li-Ning và Uniqlo. Tôi cảm thấy mình đã làm được điều gì đó. Khi tới những nơi có nhiều người trẻ, nhiều người hâm mộ đã nhận ra tôi và xin chụp ảnh cùng”.

Jin cảm thấy hài lòng với công việc hiện tại hơn trước kia.

Mo Yun cũng đang độ tuổi 20 và là một người chơi đàn tranh. Cô bỏ công việc giáo viên tiếng Trung để trở thành người tải nhạc vào năm 2018.

Với 2,09 triệu người hâm mộ trên Bilibili, Yun cho biết cô kiếm được mức thu nhập hàng chục triệu đô la Mỹ mỗi tháng từ các quảng cáo – số tiền cho cô một cuộc sống thoải mái.

Cô cũng quảng bá hanfu – kiểu trang phục được mặc ở Trung Quốc trước thời nhà Thanh. Yun cho biết, việc trở thành người tải các nội dung cho phép cô truyền bá văn hoá của các nhạc vụ âm nhạc truyền thống.

“Trước đây, tôi là giáo viên dạy tiếng Trung một thầy một trò. Còn bây giờ, nền tảng trực tuyến cho phép tôi tương tác với nhiều người hơn. Đôi khi, tôi có những người hâm mộ Hàn Quốc trong các buổi phát trực tiếp, những người nói rằng họ yêu âm nhạc của tôi”.

Mo Yun, một người chơi đàn tranh, cho biết cô nhận được thu nhập hàng chục ngàn đô la mỗi tháng từ quảng cáo.

Ton Wilthagen, giáo sư ĐH Tilburg, Hà Lan cho rằng, sự xâm nhập mạnh mẽ của công nghệ kỹ thuật số trong tất cả ngành nghề đồng nghĩa với việc thị trường việc làm đã thay đổi với những người trẻ.

“Nếu họ có kỹ năng truyền thông xã hội và kỹ thuật số, họ có thể làm được nhiều công việc tốt trong nhiều lĩnh vực mới”. Giáo sư Wilthagen cũng cho rằng, giới trẻ ngày nay may mắn hơn thế hệ cha mẹ họ vì có nhiều công việc linh hoạt.

“Họ không còn sự lựa chọn duy nhất là những công việc 8 tiếng/ ngày nữa. Xu hướng này đã được đẩy nhanh hơn bởi đại dịch Covid-19. Nền kinh tế kỹ thuật số là tương lai, mang lại nhiều cơ hội”.

“Vì những người trẻ phải làm việc lâu hơn trước khi về hưu, họ nên sẵn sàng đầu tư vào việc học tập suốt đời và sống một cuộc sống lành mạnh với chế độ nghỉ ngơi và tập thể dục điều độ”.

Louisa Wong - Chủ tịch điều hành của công tỷ săn đầu người toàn cầu Global Sage, cho biết trong khi các ngành nghề trực tuyến đang hạ thấp ngưỡng đầu vào với người trẻ thì những rào cản với sự thành công trong sự nghiệp lại cao hơn nhiều.

“Một thanh niên am hiểu công nghệ có thể tham gia YouTube để xây dựng bản thân thành một KOL. Rào cản đầu vào quá thấp nên bạn nghĩ rằng nó cũng dễ dàng. Nhưng trên thực tế, có bao nhiêu người được gọi là có ảnh hưởng thực sự và đã kiếm được tiền từ ảnh hưởng của họ?”

“Có bao nhiêu công ty khởi nghiệp công nghệ thực sự đạt được trạng thái kỳ lân?”

Wong khuyên các bạn trẻ nên có kiến thức chuyên môn về một chủ đề nổi bật hơn hẳn các KOL khác.

“Nếu họ không sẵn sàng bỏ ra 60 giờ mỗi tuần để sản xuất nội dung video thường xuyên cho kênh của mình thì họ sẽ không đi xa được. Chính kỹ năng, kiến thức, sự nỗ lực và thái độ làm việc sẽ quyết định họ có thể đi xa đến đâu trong thời đại công nghệ”, cô nói thêm.

Nguyễn Thảo(Theo SCMP)

Nữ tiếp viên hàng không bỏ việc đi bán hàng livestream, kiếm tiền khủng

Cách đây 8 tháng, Meng Hu đã bỏ công việc tiếp viên hàng không ở Quảng Châu, Trung Quốc để theo đuổi sự nghiệp bán hàng “livestream”.